Esch in beeld
Esch
(Foto: 18 juli 2013)
Esch is een
dorp in Noord-Brabant, en sinds 1996 onderdeel van gemeente Haaren.
Voor die
tijd was Esch een van de kleinste zelfstandige
gemeentes in Noord-Brabant.
Binnen de
bevolking van Esch waren er meerdere voorkeuren voor
samengaan met andere gemeenten: ofwel Boxtel of Vught ofwel Haaren.
De keuze
voor Haaren is mede ingegeven door een langer
bestaande ambtelijke samenwerking met de toenmalige gemeentes Haaren en Helvoirt,
welke beide ook
zijn opgegaan in de nieuwe gemeente Haaren.
Geschiedenis:
Esch ligt op
een zandige hoogte in het landschap.
Het gebied
was al bewoond in de Late Bronstijd, tussen de 12e eeuw v.Chr. en 50 n.Chr.
Daarnaast
werden er veel voorwerpen uit de Romeinse tijd gevonden nabij twee Romeinse
villa’s,
waarschijnlijk vanwege
de geografische ligging bij een punt waar de Essche
Stroom en de Kleine Aa samenkomen.
De zeven
Romeinse graven in Esch worden gerekend tot de
categorie van de zogeheten tumulusgraven, uit de periode circa 175 tot 250 na
Christus.
De graven
bevonden zich op de Kollenberg en op een terrein aan de Haarenseweg
met de naam Hoogkeiteren.
Zie
Opgravingen te Esch.
Het dorp
is dan ook bekend door de tussen 1950 en 1961 blootgelegde grafheuvels uit de
Romeinse tijd.
Later
ontwikkelde zich geleidelijk een lintvormige nederzetting op een oeverwal langs
de Essche Stroom met twee beekovergangen:
één
richting Haaren en één richting Vught.
In de
Middeleeuwen behoorde Esch tot het Kwartier van Oisterwijk van de Meierij van ‘s-Hertogenbosch.
Het
beschikte over een eigen schepenbank.
Groot was
de plaats nooit.
In 1438
waren er ongeveer 250 inwoners, in 1815 waren dat er 324 en in 1870 waren er
500 inwoners.
In 1955
waren er 1000 en in 1971 waren er 1500 inwoners.
Toen de
gemeente in 1996 werd opgeheven waren dat er 1.959.
Tussen
1450 en 1500 werd de gotische Sint-Willibrorduskerk
gebouwd.
De
middeleeuwse toren hiervan is bewaard gebleven.
De kerk
werd in 1856 door een neoclassicistische kerk vervangen en deze werd op haar
beurt in 1927 door de huidige kerk vervangen.
Esch had
echter reeds vóór de 15de eeuw een kerk.
Op 23 mei
1301 bevestigde hertog Jan II van Brabant, dat de lieden van de “parrochie de Eske” vanouds een jaarlijkse cijns
betaalden
over de gemene
gronden, die “Craiebrouch, Asghbruuc
en Coye” werden genoemd.
In 1491
werd het Mannengasthuis gesticht dat tot 1953 dienst heeft gedaan.
In 1501
werd Kasteel Baarschot gebouwd. Van dit slotje is nog een deel aanwezig in een
hoeve.
Ten zuiden
van de Kouterakker, maar aan de noordzijde van de Essche
Stroom, lagen vroeger drie omgrachte huizen:
Zwanenburg,
Koolwijk (bij de Koolakker) en Ruiting.
Op
Zwanenburg (Swaenenborch), dat grenst aan Ruiting, werd in 1970 de pannenbakkerij uit de Romeinse
tijd ontdekt (oudste vermelding 1579).
Huis de Ruiting (Ruutdonc, Rudonc, Ruydonck, Roudonck, Ruytingh) wordt voor
het eerst vermeld in 1386.
Andere omgrachte huizen met visserijrechten waren: een boerderij
aan de Eschervoort (vermeld voor 1655), het Oude
Mannengasthuis,
De Spanckert, Baerschot en huis De
Leeuwenborg.
De
veldnaam Kouter (Kouterken, Heikouteren
of Kouteren, Kouteracker)
met een oudste vermelding in 1397
is vermoedelijk van Romaans-Merovingsch oorsprong.
Op de
Kouterakker werd in een veel ouder urnenveld de vier rijke tumulusgraven
ontdekt.
In 1856
kwam er een raadhuis, nadat voordien een aanbouwtje aan de kerktoren als
zodanig dienst deed.
In 1969
werd de aanliggende burgemeesterswoning bij het raadhuis getrokken en kwamen er
andere voorzieningen in het oude raadhuis.
Uiteindelijk
werd er nog een raadszaal en een politiepost in het oude raadhuis gebouwd
totdat in 1996 de gemeente werd opgeheven.
Esch heeft
tussen 1892 en 1935 een eigen station gehad aan de spoorlijn Utrecht-Boxtel.
Het gebouw
zelf stamde al van 1860 en heeft tot 1970 bestaan.
In 1895
werd de eerste steen gelegd voor het klooster Sancta Monica en in 1896 trokken de Witte Zusters in dit gebouw,
dat was ontworpen door de Boxtelse architect J. de Vries-Paddenburg.
Later werd
hier nog van alles bijgebouwd, het laatst in 1977 toen het Afrikapaviljoen
werd gebouwd.
In 2005
werd het klooster verlaten en opgekocht door een projectontwikkelaar.
In 2012 is
het klooster in gebruik genomen als appartementencomplex en zijn in het park 24
eengezinswoningen gebouwd,
op de plek van het
vroegere Afrikapaviljoen.
Bezienswaardigheden:
Het
Mannengasthuis op het goed "Emerhorst" is
bij testament 1491 gesticht door Maarten van Elmpt en
zijn vrouw Ida Roetaert.
In 1803 is
het toenmalige rijksmonument herbouwd.
Het
bevindt zich aan de Haarenseweg en heeft tot 1953
dienstgedaan als behuizing voor zes bejaarde mannen.
Ondanks
enkele verbouwingen is het goed bewaard gebleven.
Sint-Willibrorduskerk uit 1927.
De
kerktoren stamt uit de tweede helft van de vijftiende eeuw.
De
pastorie naast de kerk werd in 1873 gebouwd, ter vervanging van oude pastorie
en voormalige schoolhuis aan de Leunisdijk.
Boerderij Postelstraat 76, reeds genoemd in
1611, is een kortgevelboerderij met een 18e-eeuwse Vlaamse
schuur.
In de 18e
eeuw was de hoeve eigendom van hoge militairen, waarna
ook de familie Limburg-Stirum nog eigenaar was.
Tot 1968
was het een boerderij en na de restauratie van 1971 werd het een woning.
Een kortgevelboerderij aan de Witvensedijk
uit 1662 met een schuur uit 1758.
Diverse
andere monumentale boerderijen, zoals de
achttiende-eeuwse hoeven aan de Pickensteeg 1 en de Gestelseweg 1;
een achttiende-eeuwse langgevelboerderij aan de Lochtenberg
5;
19e-eeuwse
boerderijen aan de Broekstraat 1 en 3, Groenendaal 2
en Postelstraat 21.
Het
vroegere schoolhuis op de Leunisdijk. Boven de
voordeur bevindt zich nog een gevelsteen uit 1777.
Het oude
gemeentehuis uit 1856.
Essche molen,
het restant van een windmolen uit 1886.
De Essche schors- en graanmolen werd gebouwd in 1875 door de Schijndelse hoofdonderwijzer H. Fick,
met zijn zoon Hendricus als eerste molenaar.
Na een
brand in 1886 weer geheel herbouwd.
De
Mariakapel uit 1946 aan de Leunisdijk, gebouwd ter
herinnering aan de bevrijding van Esch, met
muurschilderingen uit 1983 door mevr. Kat-Van Hulten.
De Essche Bierpomp, uit 1965, waarop zich een bronzen Bacchusbeeldje bevindt, vormt het middelpunt van de
Bierpompfeesten,
op die éne dag in
het jaar dat er geen water, maar bier uit deze pomp tevoorschijn komt.
Het
beeldje is een replica van een in 1960 in een Romeins graf gevonden barnstenen
beeldje.
Natuur en landschap:
Het kleine
grondgebied van de voormalige gemeente ligt vrijwel geheel in het stroomdal van
de Essche Stroom
en wordt voornamelijk door
landbouwgrond ingenomen.
In de
onmiddellijke nabijheid liggen landgoederen en natuurgebieden als Sparrenrijk in het oosten, Beukenhorst in het noorden
en in het westen het
landgoed Jagershagen en het natuurgebied Helvoirts
Broek.
(Wikipedia)
De Kleine AA
Ons Café – Leunisdijk
28
Leunisdijk
Tapperij ’t Praathuijs (1) – Dorpsstraat
Tapperij ’t Praathuijs (2) – Dorpsstraat
Dorpsstraat 3
Achterzijde Dorpsstraat 3
Dorpsstraat 1
Idem
Marktplein
(Foto: 5 augustus 2014)
Marktplein 2 (en de dorpspomp)
Idem
Postelstraat 1
Idem
Pannenkoekenhuis Het Betoverde Bos – Haarenseweg 4
Haarenseweg 5
Idem
Bedrijfspand – Haarenseweg
5
Haarenseweg 8
Haarenseweg 10 en 12
Haarenseweg 14, 16 en 18
Idem
Marktplein / Leunisdijk
Postelstraat 6
Postelstraat 12 en 14
Leunisdijk 2
Leunisdijk 1 t/m 5
Leunisdijk 7 en 9
Leunisdijk 11 en 13
Leunisdijk 15 t/m 19
Leunisdijk 8
Leunisdijk
Groenweg 1
Dorpsstraat
Ingang kapel (oude toren)
Pastorie
Dorpsstraat
Dorpshuis De Es – Dorpsstraat 5C
Sint Willibrorduskerk (en
de oude toren)
http://www.reliwiki.nl/index.php?title=Esch,_Dorpsstraat_8_-_Willibrordus
Het Kerkhof
Hoofdingang Sint Willibrorduskerk
De Essche Molen uit 1886
http://nl.wikipedia.org/wiki/Essche_molen
Dorpsstraat 30
Dorpsstraat
Dorpsstraat 25
Dorpsstraat 15 t/m 23
Dorpsstraat 13
Dorpsstraat 7 en 9
Zorgcentrum Sint Jozef en klokkentoren
Dorpsstraat
Dorpsstraat 20
Dorpsstraat 18
Postelstraat 76
De Postelhoeve – Postelstraat 21
Basisschool Willibrordus
– Postelstraat 19A
Essche Stroom (1)
Essche Stroom (2)
Haarenseweg 20
Idem
Idem
V.V. Essche Boys – Witvensedijk 2A
Haarenseweg 24
Haarenseweg
Haarenseweg 17
Mariakapelletje – De Ruiting
4
Aanvullende foto’s:
Hoek: Leunisdijk / Nergena
(Foto: 22 juli 2014)
Hoek: Esscheweg / Hal
(Foto: 5 augustus 2014)
Villa Esschenreen –
Gestelseweg 10
(Foto: 5 augustus 2014)
Voormalig klooster Sancta
Monica – Gestelseweg 8
(Foto: 5 augustus 2014)
http://reliwiki.nl/index.php?title=Esch,_Gestelseweg_8_-_Sancta_Monica
Idem
(Foto: 13 augustus 2014)
Gestelseweg 6
Overweg Gestelseweg / Runsdijk
(Foto: 5 augustus 2014)
Hoek: Runsdijk / Heikant
(Foto: 5 augustus 2014)
Runsdijk – Esch
(Foto: 5 augustus 2014)
Hoeve Breeacker - Gestelseweg 1
(Foto: 13 augustus 2014)
Villa Leeuwenrode – Esscheweg
(Foto: 13 augustus 2014)
Mijn
indruk van Esch: Ook in Esch
was ik nog nooit geweest. Toch is Esch wat groter dan
ik aanvankelijk voorstelde. Er staan best wel een flink
aantal monumentale panden in het dorp en het doet allemaal sfeervol aan. De
kerktoren is een echte bezienswaardigheid en stamt uit de vijftiende eeuw, er
is nu een kapel in gevestigd. Het is heel aangenaam door de diverse straatjes
te wandelen en er is ook de nodige horeca aanwezig. Ook in de wijde omgeving
van Esch zal ik nog wel ’n kijkje gaan nemen en
zal vast en zeker nog wel verrassende dingen tegenkomen.
Voor artikelen over Esch
Kees Wittenbols.
18 juli
2013